Zie jezelf in een nieuwe rol
Tegenwoordig verschijnen er bijna maandelijks onderzoeken waarin geconcludeerd wordt dat bij de overheid de burger te weinig centraal staat. Als jij ambtenaar bent, loop je daar misschien ook wel tegenaan. Je zou sommige dingen anders zou willen zien — je merkt dat de huidige manier van werken niet (meer) voldoet. Waarschijnlijk ben je niet aangenomen om je organisatie te veranderen, en toch wil je nu op zoek naar andere manieren.
Het begint met het besef dat het anders moet. En dat jij daaraan kunt bijdragen, door een nieuwe rol op je te nemen.
Het moet beter
In april van dit jaar kwam het Rathenau Instituut met een rapport waarin geconcludeerd werd dat de Nederlandse overheid relatief weinig burgers betrekt bij het maken van beleid. In mei zei de Ombudsman iets soortgelijks: de overheid moet vaker, eerder en beter luisteren naar burgers. Dit zijn maar twee voorbeelden uit een lange lijst. Overheden worstelen met het centraal stellen van burgers.
Rathenau Instituut: Ranglijsten voor overheidsdigitalisering meten consequenties niet en Nationale Ombudsman: Tijd voor de burger
Gelukkig wordt ook steeds meer geluisterd naar dit soort inzichten. Binnen de overheid lopen onder allerlei namen (Mens Centraal, Gebruiker Centraal, werken vanuit ‘de bedoeling’) initiatieven die de verbinding willen leggen tussen de systemen van de overheid en de leefwereld van mensen. Er zijn artikelen en boeken over, congressen en conferenties. Bekend is bijvoorbeeld ook het onderzoek van Maike Klip, naar ‘De begripvolle ambtenaar’. We willen wel, maar blijkbaar is het lastig. Als het makkelijk op te lossen was, dan was dat allang gebeurd.
De ontwerpende aanpak
Een manier van werken waarbij je uitgaat van de behoefte van burgers is de ontwerpende aanpak: werken zoals ontwerpers dat doen. Is dit nou ook een goede werkwijze voor overheden? Arwin van Buuren, bestuurskundige en hoofd van de Erasmus Governance Design Studio, zegt van wel. In zijn essay “Pleidooi voor een ontwerpgerichte bestuurskunde” betoogt hij dat je bestuurskunde zou kunnen zien als een ontwerpwetenschap. Ook beleid moet ontworpen worden, en te werk gaan als een ontwerper helpt daarbij:
Arwin van Buuren, Pleidooi voor een ontwerpgerichte bestuurskunde, in Boom Bestuurskunde 2019 nr.2, p. 22-29
Naar mijn overtuiging zijn het juist de ontwerpwetenschappen die daarin voorzien. Dat komt omdat ontwerpgericht onderzoek ruimte geeft aan abductie en voorziet in een werkwijze waarbij iteratief de probleem- en oplossingsruimte wordt gepreciseerd.
Naast bestuurskundigen zijn er vooral ook veel ontwerpers die vinden dat de overheid ontwerpend te werk moet gaan. Uit de ontwerpwereld komen bijvoorbeeld André Schaminée en Kees Dorst. In hun essay “Design thinking binnen de overheid” zeggen ze:
André Schaminée & Kees Dorst, Design thinking binnen de overheid (TwijnstraGudde, 2021)
Extra overleg en het verzamelen van aanvullende feitelijke kennis–de Pavlov-reactie binnen de overheid–helpen je daarom slechts beperkt verder. Innovatie is nou eenmaal zelden de uitkomst van een onderhandeling. En kennis is dikwijls niet de beperkende factor om mensen in beweging te krijgen. Er is iets extra’s nodig; een aanpak die mensen uitnodigt om mede-maker te worden van de transitie. Design thinking kan die aanpak zijn.
Design inbedden
In 2019 kwam een artikel uit van Ahmee Kim en Mieke van der Bijl-Brouwer, van het Systemic Design Lab van TU Delft. Zij hebben onderzocht hoe het staat met het inbedden van ontwerpende werkwijzen bij overheden. Met “inbedden” bedoelen ze dat er structureel anders gewerkt gaat worden:
Ahmee Kim & Mieke van der Bijl-Brouwer: Understanding the current practice of design in government: limitations and opportunities
It is a state where the change is sustained so that people in the organization no longer go
back to their old ways of working.
Als ontwerpers en innovatiemanagers aan het werk zijn met of binnen een overheidsorganisatie, in hoeverre lukt het ze dan om ontwerp als manier van werken echt voet aan de grond te laten krijgen? De onderzoekers ontdekten dat de deelnemers daar niet in slaagden:
Thus, the changes created by the current design practice mostly remain on an individual
level
and do not touch the deeper parts such as everyday practice, culture, and structure of the public
organizations. The practice of sustaining and amplifying the design-led changes in public
organizations
is largely missing.
En ook deze onderzoekers vinden dat dit wel nodig is, omdat een ontwerpende aanpak geschikt is voor het omgaan met de wicked problems van deze tijd. Ze zien hierin een taak voor ontwerpers:
Embedding design in government is about design-led public organizational change that needs
to be
owned and lived by the members of the organization. The designer’s role in the change process is to
understand the organizational change dynamics and to sustain and amplify the system’s creative
change
energy. It might be a new role for designers, but we cannot confine the design practice in
government as
it is practiced now.
Een nieuwe rol voor ontwerpers, dus. Laten we de term ‘ontwerper’ in dit geval lekker ruim nemen. In mijn onderzoek heb ik veel ambtenaren gesproken die op zoek zijn manieren om een ontwerpende aanpak, gebaseerd op burgerbehoeften, in hun organisatie mogelijk te maken. Wil jij dat ook? Pak dan de rol van mogelijk-maker.